در گذر زمان تعاریف متفاوتی برای ادبیات گمانه‌زن و زیرشاخه‌های آن ارائه شده است. در این مختصر، برآیندی کمابیش پذیرفته شده از آن‌ها گرد آورده شده است.
ادبیات گمانه‌زن (Speculative fiction) شاخه‌ای از ادبیات داستانی است که روایت‌هایی را در خود جای می‌دهد که برای پاسخ به پرسش «چه می‌شد اگر؟» واقعیت معمول دنیایمان را تغییر می‌دهند یا بازتعریف می‌کنند و برای این کار دنیایی نو می‌آفرینند یا عناصری فراتر از جهان شناخته شده و هر آنچه در زندگی روزمره می‌بینیم به کار می‌گیرند.
تعریف ویکیپدیای انگلیسی
ادبیات گمانه‌زن در ویکیپدیای انگلیسی به صورت چتری معرفی شده که ژانرهایی از ادبیات را شامل می‌شود که از واقع‌گرایی فاصله می‌گیرند و به دنیاهایی فانتزی، ماورایی، آینده‌گرا یا تخیلی تعلق دارند. این ژانر شامل فانتزی، علمی‌تخیلی، وحشت، تاریخ جایگزین، آرمان‌شهری/پادآرمان‌شهری، پسا‌آخرالزمانی و داستان‌های ابرقهرمانی است. به‌عبارت دیگر، این ژانر فرد، مکان یا رویدادی را نشان می‌دهد که فراتر از جهان واقعی و مؤلفه‌های ذهنی روزمره‌اند.
تعریف ویکیپدیای فارسی
ادبیات داستانی گمانه‌زن ژانر گسترده‌ای است که شامل آثاری ادبی با عناصری فراتر از واقعیت، تاریخ ثبت‌شده یا طبیعت دنیای کنونی می‌شود. زیرژانرهای آن شامل علمی‌تخیلی، فانتزی، وحشت، تاریخ جایگزین، اتوپیایی/دیستوپیایی، آثار فراطبیعی و ترکیبی از آن‌ها است.
دو عنصر کلیدی ژانر
- تسلط تخیل بر فضای روایت
گرچه تخیل عنصر اصلی کمابیش هر نوع روایت داستانی است و آن را از تاریخ و گزارش‌نویسی متفاوت می‌کند، اما این عنصر در ادبیات گمانه‌زن نقشی بنیادین دارد و فضای داستان را به دنیای شناختهٔ معمولمان به دنیای ناشناخته و خیالی می‌برد. - طرح پرسش «چه می‌شد اگر…؟»
روایتی‌های این ژانر مخاطب را به دنیایی وارد می‌کنند که قوانین یا ساختار واقعی آن تغییر یافته‌اند؛ مثلاً «چه می‌شد اگر زامبی‌ها واقعی بودند؟»، «چه می‌شد اگر نازی‌ها پیروز جنگ جهانی دوم می‌شدند؟» … داستان تلاش می‌کند محیط یا دنیای بیافریند که به این پرسش پاسخ بدهد.
زیرژانرهای اصلی
زیرژانرهای شاخصِ کمابیش تایید شدهٔ ادبیات گمانه‌زن را در فهرست زیر می‌تواند دید. گرچه برخی چنین دسته‌بندی‌هایی در زمان‌هایی یا از سوی کسانی پذیرفته نشده است و گاهی زیرژانری مثل علمی‌تخیلی یا فانتزی را آن چتر فراگیر می‌دانند.
- علمی‌تخیلی (Science Fiction): روایت‌هایی مبتنی بر پیشرفت‌های علمی آینده، تکنولوژی، سفر زمانی یا فضایی، حیات فرازمینی و تأثیر اجتماعی آن
- فانتزی (Fantasy): شامل جادو، موجودات فراطبیعی، جهانی خیالی و اسطوره‌ای
- وحشت (Horror): از نوع ماورایی یا فراطبیعی‌گرایانه، باعث ایجاد ترس فراتر از واقعیت می‌شود.
- تاریخ جایگزین (Alternate History): روایت‌هایی که در آن خط رویدادهای گذشته تغییر یافته است.
- پسا‌آخرالزمانی (Post-apocalyptic): پس از یک فاجعه جهانی، ساختاری تازه شکل گرفته است.
- آرمان‌شهری/پادآرمان‌شهری (Utopian/Dystopian): پادآرمان‌شهر تصویر جامعه‌ای تاریک و سرکوبگر که سرشار از نابرابری، خشونت یا کنترل تمامیت‌خواهانه است، در حالی که آرمان‌شهربازنمایی جامعه‌ای آرمانی و کامل که در آن عدالت، رفاه و هماهنگی به شکلی ایده‌آل برقرار است.
- غریب (Weird Fiction): داستانی است که عناصر عجیب، ناآشنا و توضیح‌ناپذیر را در هم می‌آمیزد و به جای القای هراس، کاری می‌کنند خواننده احساس کند چیزی در جهان داستان نابه‌جا یا ناهنجار است، بی آن که دلیل دقیقش را بداند. استفاده از واقعیت‌های ناآشنا، فضاهای ناآرام و رازآلود و مرزهای مبهم میان علم، ترس و رؤیا از مشخصه‌های این ژانر است.
تعریف‌ها و نقل‌قول‌هایی از نویسندگان برجستهٔ ادبیات گمانه‌زن
واژه‌نامهٔ آکسفورد
ادبیات گمانه‌زن داستانی است که روایتش در دنیایی غیر از دنیای واقعی می‌گذرد و با پدیده‌های فراطبیعی، آینده‌پژوهی یا عناصر خیالی سر و کار دارد.
واژه‌نامهٔ مریام وبستر
شاخه‌ای از ادبیات که روایت‌های علمی، فانتزی، وحشت و ژانرهای مرتبط را در بر می‌گیرد.
دانشنامهٔ بریتانیکا
رده‌ای وسیع از ادبیات شامل ژانرهایی که دنیاها یا تاریخ‌های جایگزین یا آینده را تخیل می‌کند و شامل علمی‌تخیلی، فانتزی، آرمان‌شهری/پادآرمان‌شهری و داستان‌های فراطبیعی است.
مارگارت اتوود (Margaret Atwood)
«ادبیات گمانه‌زن آن است که آن چرا که می‌توانیم انجام دهیم در بر می‌گیرد. علمی‌تخیلی آن است که احتمالاً به چشم نخواهیم دید.»
نیل گیمن (Neil Gaiman)
«مردم، به غلط، گمان می‌کنند که کار ادبیات گمانه‌زن پیش‌بینی آینده است، ولی این طور نیست. آن چه ادبیات گمانه‌زن به آن می‌پردازد آینده نیست، حال است. ادبیات گمانه‌زن ویژگی دردسرساز یا خطرناکی از حال را می‌گیرد و آن را بسط می‌دهد و برون‌یابی می‌کند…»
اورسولا لو گوین (Ursula K. Le Guin)
«همه داستان‌ها استعاره‌اند. داستان علمی تخیلی استعاره است. به نظر، آن چه علمی تخیلی را از شکل‌های قدیمی‌تر داستان جدا می‌کند استفاده آن از استعاره‌های جدیدی است که از برخی از حاکمان قدَر زندگی معاصرمان برگرفته شده؛ علم – همه علوم – و فناوری و همچنین چشم‌اندازهای نسبیت‌گرا و تاریخی. سفر فضایی یکی از همین استعاره‌ها است، همین طور هم جامعه جایگزین، زیست‌شناسی جایگزین؛ آینده هم نمونه‌ای دیگر است. آینده، در داستان، یک استعاره است.»
ویلیام گیبسون (William Gibson)
گیبسون معتقد است دنیای معاصر خود به اندازه‌ای پیچیده و آینده‌گونه است و روایت‌های گمانه‌زن باید با مشاهدهٔ دقیق وضعیت فعلی و ارائهٔ چشم‌اندازهای هوشیارانه دربارهٔ تکامل فناوری و جامعه نوشته شوند.
چاینا میه‌ویل (China Miéville)
نظر میه‌ویل بر این است که ادبیات گمانه‌زن بیشتر بازتابندهٔ اضطراب‌ها و مشکلات زمانهٔ خویش است تا نقشه‌ای برای آینده. او نسبت به استفادهٔ خطی از علمی‌تخیلی توسط فناوری‌بازان هشدار می‌دهد، و آن را نوعی «تبلیغ آینده» می‌داند که اغلب واقعیت اجتماعی و سیاسی امروز را کم‌رنگ می‌کند
֎